Separacja i rozwód – podobieństwa i różnice

Wnosząc o orzeczenie separacji wykazać należy, że pożycie małżeńskie uległo zupełnemu rozkładowi. Wspólne pożycie przejawia się we wspólnocie duchowej, fizycznej i gospodarczej, przy czym jego rozkład jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami nawet jedna z tych więzi. Sędzia Jacek Ignaczewski podkreśla jednak, że jeżeli przy braku więzi duchowej i fizycznej pozostały pewne elementy więzi materialnej, rozkład pożycia może być mimo to uznany za zupełny, jeśli utrzymanie owych elementów zostało wywołane szczególnymi okolicznościami, np. gdy sytuacja finansowa nie pozwala na oddzielne zamieszkiwanie. Ponadto nawet sporadyczne stosunki fizyczne między małżonkami z reguły wskazują, że rozkład pożycia nie jest jeszcze zupełny. W przeciwieństwie do rozwodu nie jest konieczne, aby rozkład pożycia był również trwały, albowiem jednym z głównych celów separacji jest umożliwienie małżonkom przemyślenia celowości rozstania i ewentualne podjęcie decyzji o powrocie do wspólnego pożycia.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej: k.r.o.) przewiduje również negatywne przesłanki separacji, czyli sytuacje, w których mimo zupełności rozkładu pożycia, nie może ona zostać orzeczona przez sąd. Stanie się tak jeżeli wskutek separacji miałoby ucierpieć dobro małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W odniesieniu do pierwszej z negatywnych przesłanek sędzia J. Ignaczewski wskazuje, że aspekt ekonomiczny, będący następstwem orzeczenia separacji, nie może wyłącznie przesądzać o tym, że dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków sprzeciwia się orzeczeniu rozwodu. Podkreśla się również, że „wytworzona w rodzinie przez stałe awantury rodziców atmosfera, która niszczyłaby spokój małoletnich dzieci, demoralizowałaby je i zagrażała ich wychowaniu, uzasadnia uznanie, że w takiej sytuacji dobro dzieci nie mogłoby ucierpieć wskutek orzeczenia separacji ich rodziców”. Niemożność orzeczenia separacji w oparciu o zasady współżycia społecznego polegać może np. na sytuacji nieuleczalnej choroby jednego z małżonków i złożenia przez drugiego z nich pozwu o separację z uwagi na rozkład pożycia będący następstwem tego stanu. Jeżeli separacja stanowiłaby dla chorego małżonka rażącą krzywdę, sąd odmówi jej ustanowienia.

Orzeczenie separacji ma skutki jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, jednakże podstawową różnicą jest fakt, iż jest to stan odwracalny, a więc związek w dalszym ciągu trwa i nie jest możliwe zawarcie nowego małżeństwa. Na skutek separacji między małżonkami powstaje ustrój rozdzielności majątkowej, czego konsekwencją jest możliwość wystąpienia przez z nich z wnioskiem o podział majątku wspólnego, a jeśli nie spowoduje to nadmiernej zwłoki, tego rodzaju rozliczenie może stanowić element wyroku orzekającego separację. Małżonek nie będzie dziedziczył po drugim w ramach dziedziczenia ustawowego, utraci również prawo do zachowku. Jeśli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie sąd ustali również sposób korzystania z niego przez czas wspólnego zamieszkiwania. W wyroku separacyjnym sąd rozstrzygnie również kwestię władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz ustali wysokość alimentów.

Ciekawym zagadnieniem wywołującym spory jest kwestia obowiązku dochowania wierności przez małżonków pozostających w separacji. Część autorów podkreśla, że k.r.o. nie wyraża wprost tego rodzaju obowiązku. Sąd Apelacyjny w Poznaniu prezentując dominujący pogląd wskazał jednak, że „skoro sensem istnienia instytucji separacji jest restytucja związku małżeńskiego, a obowiązek wierności może znacznie pomóc w realizacji tego celu – a z pewnością nie zaszkodzić – obowiązek wierności powinien ciążyć na małżonkach”.